Stari zanati u Požarevcu – kako je zanat oblikovao grad i njegov svakodnevni život

Razvoj Požarevca kroz 19. i prvu polovinu 20. veka ne može se razumeti bez uvida u svet starih zanata, koji su decenijama činili osnovu gradske privrede, ali i svakodnevnog života njegovih stanovnika. Od malih kućnih radionica do razvijene zanatske čaršije, zanatlije su bile nosioci ekonomskih, društvenih i kulturnih promena u gradu i okolini.

O razvoju zanatstva u Požarevcu i širem požarevačkom kraju svedoče brojni arhivski izvori, sačuvani u Istorijskom arhivu Požarevac, kao i istraživanja istoričara dr Jasmine Živković. Posebno dragocen uvid u dinamikuzanatskog životaod kraja 18. veka do Drugog svetskog rata pruža njena publikacija "Okrug Požarevački u privredi srpske buržoaske države", objavljena u izdanju Istorijskog arhiva Požarevac, koja na temelju arhivske gradje osvetljava razvoj, organizaciju i društveni značaj zanata u ovom delu Srbije. 

Od zemlje do zanata – promene u životu sela i varoši

Promene u društvenim i ekonomskim odnosima tokom 19. veka postepeno su menjale dotadašnji patrijarhalni način života. Razvojem robno-novčanih odnosa i samostalnih zanata, naročito na selu, zemljoradnici su počeli da napuštaju pomoćne zanate koje su ranije obavljali uz poljoprivredu.

Kako ističe dr Jasmina Živković, siromašniji slojevi seoskog stanovništva, pogođeni ekonomskim pritiscima i gubitkom zemlje, u zanatima su pronašli sredstvo opstanka. „Zanat im postaje glavno, a zemljoradnja sporedno zanimanje“, navodi ona u svom istraživanju. Mnogi od tih zanata obavljani su u kućnim uslovima, često bez stalne radionice i bez novčane nadoknade – u zamenu za hranu ili smeštaj.

Najrasprostranjeniji zanati – od kovanja do grnčarije

Među najzastupljenijim zanatima na selu bio je kovački zanat. Kovači su izrađivali neophodne metalne alate za poljoprivredu i obavljali popravke bez kojih seosko domaćinstvo nije moglo da funkcioniše. Krajem 19. veka, u selima širom Srbije bilo je više od 3.000 kovača.

Pored njih, bili su razvijeni i abadžijski (terzijski), mutavdžijski i bojadžijski zanati, kao i kačarski i kolarski. U mnogim selima postojali su zidarsko-tesarski i drvodeljski zanati, dok su se među ostalim izdvajali grnčari, opančari, ćurčije i kazandžije.

Zanimljivo je da selo nije bilo samo izvor zanatlija, već je vremenom postalo i novo tržište za varoške majstore, koji su, suočeni sa sve jačom konkurencijom u gradovima, tražili nove mušterije.

Uticaj Evrope i dolazak novih zanata

Nakon Drugog srpskog ustanka i oslobođenja od osmanske vlasti, Požarevac i Srbija ulaze u period ubrzane modernizacije. Istočnjački način života, oblikovan viševekovnim turskim uticajem, počinje da ustupa mesto zapadnoevropskim uzorima.

Razvoj državne administracije, gradnja kasarni, škola, crkava, puteva i mostova stvorili su potrebu za znanjima kojima domaće zanatlije često nisu raspolagale. Zbog toga u Srbiju dolaze strani majstori – zvonolivci, šloseri, tišleri, šnajderi, čizmari i pekari – koji su sa sobom doneli nove tehnike rada, ali i nove životne navike.

Njihovo prisustvo imalo je dvostruki efekat: s jedne strane, unapredili su domaće zanate, a s druge, doprineli postepenom nestajanju pojedinih starih, istočnjačkih zanata.

Zanatska čaršija i esnafi – srce starog Požarevca

Požarevačka čaršija u prvoj polovini 19. veka bila je živo središte zanatskog života. Zanatlije su bile organizovane u esnafe, koji su obuhvatali gotovo sve tadašnje zanate – od papudžijskog i abadžijskog, preko kovačkog i stolarskog, do sapundžijsko-svećarskog i kazandžijskog.

Arhivski podaci pokazuju da je Požarevac već 1836. godine imao čak 305 registrovanih zanatlija različitih struka, što jasno govori o značaju zanatstva za privredni razvoj ovog dela Srbije.

U Istorijskom arhivu Požarevac danas se čuvaju fondovi zanatskih esnafa i udruženja, koji svedoče o njihovoj organizaciji, pravilima, broju članova, poslovnim vezama i ulozi u društvu. Ovi dokumenti predstavljaju dragoceno svedočanstvo o jednom vremenu u kojem su zanatlije bile stub gradske ekonomije.

Velika zanatska izložba 1895. godine

Jedan od vrhunaca zanatskog razvoja u Požarevcu bila je velika Zanatska i poljoprivredna izložba, otvorena 10. avgusta 1895. godine. Izložba je trajala puna dva meseca i bila je, za tadašnje prilike, najveća te vrste u Srbiji.

Pokrovitelj izložbe bio je kralj Aleksandar I Obrenović, a na njoj su predstavljeni zanatski proizvodi iz svih krajeva zemlje. Najuspešnijim izlagačima dodeljivane su zlatne, srebrne i bronzane medalje, kao i počasne diplome.

Na medaljama izrađenim tim povodom, kako beleže izvori, prikazana je zgrada izložbe sa godinom 1895, dok se na naličju nalazio lik kralja Aleksandra I – još jedan dokaz koliko je zanatstvo bilo cenjeno u tadašnjem društvu.

Zanati pred nestajanjem i tragovi koji ostaju

Uprkos snažnom razvoju, kraj 19. i početak 20. veka doneli su i ozbiljne izazove. Strana industrijska roba preplavila je tržište, domaća industrija je jačala, a mnogi stari zanati nisu uspeli da se prilagode novim uslovima.

Statistički podaci iz 1939. godine svedoče o impresivnom broju zanatskih radnji u Požarevcu, ali i o postupnom nestajanju pojedinih veština, poput soboslikarstva – posebne tehnike oslikavanja enterijera, koja je nekada bila znak prestiža imućnijih kuća.

Danas su mnogi od tih zanata nestali ili opstaju samo kao deo kulturnog nasleđa. Ipak, zahvaljujući arhivskoj građi, muzejskim zbirkama i istraživanjima, priča o starim zanatima Požarevca ostaje sačuvana kao svedočanstvo o gradu koji je rastao zahvaljujući veštim rukama svojih majstora.